24-февралда Россиянын Украинага толук кандуубасып киргенине бир жыл толот. Бүгүнкү күндөукраиналык уюмдар, Адам укуктары боюнча Эл аралык Федерациянын мүчөлөрү (FIDH) – Жарандардын эркиндиги борбору жана Харьков укуккоргоо тобу 30 000ге жакын болжолдуу эл аралыккылмыштарды документтештирүүгө жардам беришти.  Бул сандардын артында россиялык жетекчиликтинжоопкерсиздиги артында күчөтүлгөн миңдегенадамдардын өлүмдөрү жана кайгылары турат. FIDH жана ага мүчө уюмдар дүйнө жүзү боюнча эл аралыкмекемелерди жана өкмөттөрдү Украинада жасалганкылмыштарга карата эл аралык тынчтыкты жанакоопсуздукту бекемдөө каражаты катары сот акыйкаттыгынын натыйжалуулугун жогорулатуугачакырат. 

Бир жыл мурда Россиянын куралдуу күчтөрү Украинанынборбор калаасы Киевди басып алууга жанадемократиялык жол менен орногон өкмөттү кулатуугааракет кылып, кеңири масштабда кол салып киргендедүйнө жүзү коркунучтан үрөйү учту. Эл аралык коомчулукменен бирге FIDH чечкиндүү түрдө Россиянынагрессиясын сынга алды. Украина армиясы басыпкиргендерге туруштук берди, бирок, украин элинин жабыртартуусу жаңыдан башталган. Бир жыл ичинде «Путинүчүн трибунал» коалициясына кирген CCL, KHPG ж.б. украиналык бейөкмөт уюмдар 30 000ге жакын болжолдууэл аралык кылмыштарды документтештиришти. Булардыничинде өкүмдөрдүн жыйындылары, кыйноолор, эркиндиктен мыйзамсыз ажыратуу, катаал мамилеучурлары, жыныстык зордук-зомбулук ж.б. кылмыштаркамтылган. Үрөй учурган зомбулуктун көпчүлүк учурларыУкраинада жана башка өлкөлөрдө иликтөөлөрдүжүргүзүүгө жана согуштук каадалардын жанамыйзамдардын бузулгандыгы үчүн россиялык аскер кызматчыларына каршы бир нече соттук иштерге алыпкелди. 

Эл аралык гуманитардык укуктардын болжолдуубузулушу үчүн жоопкерчиликке тартуу жана иликтөөиштерин жүргүзүү үчүн көп сандаган жоопкерчиликмеханизмдери түзүлдү. Булардын ичинде Украинадагыокуяларды иликтөө боюнча БУУнун көз карандысыз эл аралык комиссиясы, Украинадагы Европа коопсуздукжана кызматташтык боюнча атайын мониторингдикмиссиясы (ЕККУ), Евроюсттун биргелешкен тергөө тобужана аскердик кылмыштар боюнча ондон ашуун улуттукбөлүмчөлөрдө жүргүзүлгөн иликтөөлөр, ошондой эле, сот акыйкаттыгынын эл аралык мобилдик топтору бар. 2022-жылдын мартында Эл аралык кылмыш соту (ЭКС)Украинадагы кырдаалды иликтей баштады. Жогорудасаналган бардык уюмдардын натыйжалуукызматташтыгы, андан тышкары, алардын курмандыктаржана жарандык коомчулук менен конструктивдүү өз ара алакасы негизги мааниге ээ. ЭКС Украинадагы кылмышагрессиясына карата юрисдикцисына ээлик кылбайт жанаэң эле жоопкерчиликтүү жактарды караган сот катары мандатына ылайык, бул учурда документтештирилгенукук бузуулардын болор-болбос үлүшүн гана карап чыгаалат. Иштердин басымдуу бөлүгү Украина сотторуна жанауниверсалдык юрисдикциясына ылайык улуттук башкаюрисдикцияларга берилет.

Россиянын куралдуу күчтөрүнүн аскер кызматкерлери же анын Украиндагы, ошондой эле, Сириядагы, Малидеги, Борбордук Африка Республикасындагы, Ливиядагы жанаандан мурдараак Грузиядагы жана Чечнядагы анын жекетүзүмдөрүнүн жоопкерсиздигин түп-тамырынан жоккылуу үчүн бул механизмдер жетиштүү эмес. Мунунсебеби көптөгөн факторлорго байланыштуу, алардыничинде Россиянын аймагында, аны менен катар эле эл аралык деңгээлде соттук иликтөө үчүнмүмкүнчүлүктөрдүн жана саясий эрктин жоктугун атоогоболот.    

Глобалдык кесепеттер

Ал аралыкта Россиянын Украинага карата агрессивдүүсогушу аймактагы кырдаалды ганатуруксуздаштырбастан, азык-түлүктү глобалдыкдеңгээлде ташып жеткирүүгө тоскоолдук жаратты жанаинфляциянын ыкчам өсүшүнө алып келди. Ошондой эле, бардык континенттерде олуттуу, узак саясий, экономикалык жана социалдык кесепеттерди чакырды. Украиналык качкындар Түндүк жана ЛатынАмерикасынан баш калка сурап жатышат, ал эми азык-түлүктүн таңсыктыгы Украинадан буудайды ташыпжеткирүүнүн кыскаргандыгынан улам Ливанда, Египетте, Индонезияда жана башка көп өлкөлөрдө курч сезилди.Россиядагы мобилизация россиялыктардын БорбордукАзия өлкөлөрүнө, Грузияга жана Арменияга чыгыпкетишин шарттады, ошол эле убакта «Вагнер» (ЖАК)жеке аскердик компаниясы деп аталган уюмдун өзкатарына адамдарды агрессивдүү түрдө тартуусуКазакстандан, Тажикстандан, Сербиядан, ошондой эле, Замбия жана Пил Сөөгүнүн Жээгинен (Кот-д’Ивуар) чыккан адамдарга багытталган. «Вагнер» ЖАК Сирияда, Борбордук Африка Республикасында, Ливияда, Мозамбикде жана Малиде жасаган адам укуктарынын бузулушу үчүн алиге чейин жоопко тартыла элек, бул Россияга ушул өлкөлөрдөгү жаратылыш ресурстарын карактоого шарт түзүү менен авторитардык режимдерди же туруксуздукту колдоонун жардамы астында өзүнүн Африкадагы таасирин кеңейтүүгө мүмкүнчүлүк берет. Россия ошондой эле, өз байланыштарын Жакынкы Чыгыштагы жана Азиядагы репрессивдүү өкмөттөр менен бекемдеди,  Иран жана Мьянма менен курал-жарак сатууну кеңейтти, мунайды экспорттоону жогорулатып, Кытай жана Лаос менен экономикалык кызматташтыктын башка формаларын күчөттү.  Бул Россияга санкциялардын кыйратуучу эффекттин жумшартууга жана адам укуктарын бузган режимдер менен биримдикте болууга жардам берди. Россиянын жоопкерсиздигинин арты менен бул режимдер өз аймактарында репрессияны күчөтүп жатышат.  

FIDH жана ага мүчө уюмдар украин элине тилектеш

Украинада жана дүйнө жүзүндө сот акыйкаттыгынын эңнатыйжалуу колдонулушу үчүн Россия тараптан эл аралыктынчтыкка жана коопсуздукка ар убакта келтирилипжаткан коркунучтарды моюнга алып жана чечкиндүүтүрдө жооп кайтаруу керек. 

Украин элине тилектештигин билдирүү менен, FIDH жанаага мүчө уюмдар:

- Россия Федерациясынын бийлигин Украинага каршыаскердик аракеттерди тез арада токтотууга, ал эми Белорус республикасын – бул аракеттерди колдоону токтотуугачакырышат;

- Украинада жасалган эл аралык кылмыштарды иликтөөүчүн түзүлгөн структуралардын ортосундагыкызматташтыкты бекемдөөгө, өз ара толуктоолордужүргүзүүгө, ошондой эле, кылмышты башынанкечиргендер жана жарандык коомчулук мененнатыйжалуу өз ара алака түзүүгө чакырышат; 

- Украинада жасалган агрессиялык кылмыш боюнчаатайын трибунал жана Украинада жасалган башка эл аралык кылмыштар сыяктуу эл аралык кылмыштар үчүнжоопкерчиликтин башка механизмдерин түзүүнү талкуугакоюуну колдоого алат;

- Украинада чыр-чатактардын бардык тараптарынанжасалган эл аралык укуктардын бардыгынын бузулушунар дайым сынга алууга чакырышат;  

- Россия жетекчилиги тарабынан башка өңүттөгү, аныничинде Сириядагы, Малидеги жана Борбордук Африка Республикасындагы эл аралык укуктардын бузулушу үчүношону менен авторитаризм жана экстерриториалдык укукбузуулардын ортосундагы байланышты баса көрсөтүүменен жоопкерчиликтин натыйжалуу механизмдеринтүзүүгө чакырышат;

- Украинаны жана башка мамлекеттерди Рим макамынратификациялоого жана иликтөө жүргүзүүгөмүмкүнчүлүк берген тийиштүү мыйзам ченемдерининнормаларын кабыл алууну, ошондой эле, эл аралыккылмыштарды жасагандыгы үчүн кылмышкерлердинизине сая түшүүгө чакырышат; мындан тышкары,

- Россия бийлигин - тез аранын ичинде токтотууга, ал эмиаралык коомчулукту Россия тарабынан Украинага каршыжасалган агрессияны "денацификация" термини мененактаган үгүт иштерин колдонууну токтотууга, тарыхтыжасалмалоону токтотуу үчүн мындан ары дагы бардыккүч-аракеттерди жумшоого чакырышат.

Адам укуктары үчүн эл аралык федерация, ошондой эле, FIDH — эл аралык укук коргоо уюму деген ат менен белгилүү. Чакырыктары — «Адам укуктарынын бардыгы - бардыгына», «Аракет кылуу үчүн - билүү». 1922-жылы негизделген, 2016-жылга карата ага 100дөн ашуун өлкөдөн 184 укук коргоо уюму кирген.